Prošlost i sadašnjost pod lupom istoričara dr Adnana Prekića i Božidara Jelovca

O zločinima I posledicama argumnetovano govoriti – proces razotkivanja niko ne može zaustaviti

U želji da doprinesemo naučnom pogledu na dalja I bilža istorijska dešavanja, s posebnim osvrtom na opštinu Pljevlja, zamolili smo dva istoričara, koja su se školovala u istom obrazovnom sistemu bivše SFRJ, za odgovore na ista pitanja. 

Šta je naučni i nenaučni istorijski revizionizam, koji je dan oslobođenja Pljevalja značajan i zbog čega, da li svi ljudi zaslužuju grobno mjesto, šta je kultura sjećanja na predake, ko su strukture koje neistine iz prošlosti žele učiniti nespornim u sadašnjosti, kojim se ekstremistima treba suprostaviti, koliko otvaranje arhiva mijenja pogled na istoriju, govore dva istoričara iz Pljevalja: dr Adnan Prekić i Božidar Jelovac.

Prekić vidi neodgovorne pojedince kao razlog zbog kojih Pljevlja imaju negativan publicitet I smatra da u Pljevljima većinom žive oni koji ne razumiju ili neće da razumiju viševjekovnu tradiciju suživota. Ne smatra da su Pljevlja bila “poligon za nacionalističke istupe” I kaže da treba biti oprezan sa neutemeljenim optužbama jer je  tokom ljeta 1992. godine u Pljevljima zapaljeno trideset radnji lokalnih Bošnjaka-muslimana i da je tada takođe širen narativ da “Turci sami sebi pale radnje”. Ističe da se zalaže da o zločinima treba argumentovano govoriti ali ne i upasti u zamku da veličanstvenost oslobodilačkog pokreta svedemo “na kratki period nemilosrdnog i revolucionarnog obračuna sa ljudima koji su učestvovali u zločinima i koji su sarađivali sa okupatorom”.

Jelovac smatra da razgovor na osnovu činjenica vodi pomirenju jer velike sile. odnosno pripadnici stranih službi, zavađaju male narode I navodi da je Bukovica primjer na koji način se falsifikuju činjenice. Jelovac kaže da su aktivisti DPS-a pokušali da izazovu nerede u Pljevljima  i da su pisali grafite mržnje. On navodi paralele u dešavanjima u Bukovici tokom Drugog svjetskog rata i dešavanjima od 1992. Godine, iznosi konkretne podatke I imena, kao stanovnik MZ Bukovica, tvrdeći da je većina islamskog stanovništva u Bukovici i šire stala uz okupatora a da su “mnogi muslimani, nakon devedesetih, sjedjeli po štabovima DPS-a sa onima koji su im prijetili smrću”.

1. Dešavanja u prošlosti i sadašnjosti Pljevalja česta su tema državnih medija, političara i analitičara. Koje su za Vas istorijske činjenice i na koja dokumenta i arhive se pozivate kada govorite o broju žrtava u Pljevljima tokom Drugog svjetskog rata, posebno u Bukovici, 1943., zatim 1992. do 1995. godine, gdje je,  prema dostupnim podacima, ubijeno šest osoba, dvije su izvršile samoubistvo zbog torture, 11 ih je oteto, 70 mučeno, oko 270 protjerano, o čemu je crnogorsko Specijalno državno tužilaštvo drugi put formiralo predmet, po spisima koje su dostavile kolege iz BiH, prošle godine. Zbog čega priča o istorijskim dešavanjima uvijek izaziva podjele a ne raspravu na nivou struke ili sudskih presuda?  

Na žalost, mislim da su odluke i postupci neodgovornih pojedinaca osnovni razlog zbog kojih su Pljevlja ponovo u centru ovog negativnog publiciteta. Nemam dilemu da se radi o potrebi aktuelnih političkih i nacionalnih elita da nenaučnom revizijom prošlosti, oblikuju platformu za savremeno političko djelovanje. To su predstavnici struktura koji u aktuelnom političkom trenutku mogu preživjeti jedino ako neistinu iz prošlosti učine nespornom u sadašnjosti.

Ja konkretno nisam istraživao broj žrtava na prostoru Pljevalja, ali o tome postoje dosta pouzdani podaci iz perioda nakon Drugog svjetskog rata, kada je svaka žrtva detaljno popisana: imenom, prezimenom, načinom i mjestom stradanja. Za Drugi svjetski rat, držim da je najkompletniji izvor monografija: Prilog u krvi: Pljevlja 1941-1945 iz 1969. godine u kojoj se nalazi detaljan popis svih žrtava od 1941. do 1945. godine. Što se tiče Bukovice, mislim da su sudski spisi iz neuspješnog procesa za ratni zločin protiv civilnog stanovništva, najrevantniji izvor za događaje vezane za događaje iz 90-ih, mada ne treba zaboraviti da je ovaj prostor i tokom Drugog svjetskog rata bio poprište najstravičnijih zločina protiv civilnog stanovništva.

2. Pljevlja kao grad multietničkog i multivjerskog sklada, u trodecenijskoj vladavini bivšeg režima, bila su najčešći poligon za nacionalističke istupe za koje se ispostavilo, kroz objelodanjivanje SKY prepiski, da su u partijskim režijama iako nemamo takvih sudskih presuda. Pisanje grafita mržnje o Srebrenici, lomljenje stakla na prostorijama Islamske zajednice u Pljevljima za koje je tadašnji imam rekao da će načelnika policije smatrati odgovornim ukoliko ne pronađe počinioce – što se nije desilo, izmišljeni nacionalistički fizički napad na Sanjina Raščića, predsjednika omladiine SDP u Pljevljima, kamenovanje prostorija DPS, SD, sada Pokreta Evropa sad, svakodnevno sijanje straha da su Pljevlja na ivici sukoba – kako su ovi događaji relativno svježi i većina sugrađana ima svoja svjedočenja ili istinu o tome, šta vi kao istoričar svjedočite?

Ne bih se složio sa tezom da su Pljevlja “poligon za nacionalističke istupe” i umjesto utiska i medijskih interpretacija  više bih vjerovao konkretnim događajima i procesima. Nisu Pljevlja ni po čemu specifična, već se na žalost pokazalo da u njima živi najviše onih koji ne razumiju ili ne žele da razumiju šta je to viševjekovna tradicija suživota i uvažavanja u ovoj sredini. Stvari ne treba generalizovati, već racionalno ukazivati na uzroke i posljedice.

Treba takođe biti jako oprezan i sa medijskim spinovima i nepotpunim informacijama, jer je takav način komunikacije u javnom prostoru, najčešće izgovor za prikrivanje suštine i realnost. Posebno treba biti oprezan sa neutemeljenim optužbama, jer su one u prošlosti generisale dodatne probleme. Podsjetiću vas da je tokom ljeta 1992. godine u Pljevljima zapaljeno trideset radnji lokalnih Bošnjaka-muslimana i da je tada takođe širen narativ da “Turci sami sebi pale radnje”. Kasniji sudski procesi, izjave svjedoka i naknadna svjedočenja pokazali su da to nije bilo baš tako. Mnogo je svjedočenja i dokaza takvog neodgovornog ponašanja u javnom prostoru, zbog čega mislim da u takvim kvalifikacijama treba biti jako oprezan.

3. Koliko otvaranje arhiva može promijeniti pogled na istoriju – postoji podatak da je u Srbiji od novembra 1944. godine do donošenja prvog Ustava FNRJ 1946. godine ubijeno 60.912 ljudi a samo u Beogradu nakon oslobođenja ubijeno skoro 20 hiljada ljudi?

Niko ne spori, niti je sporio da je pobjednička strana u Drugom svjetskom ratu imala oštar i rezolutan stav prema saradnicima okupatora i ratnim zločincima. To je revolucionarna vlast koja koristi revolucionarne metode obračuna, i to je model koji čak u mnogo težoj formi imate u Italiji i Francuskoj, gdje su obračuni nakon završetka rata bili daleko nemilosrdniji i suroviji. Ali danas u toj Italiji i Francuskoj niko na osnovu tih događaja ne donosi zaključke o istorijskoj ulozi i doprinosu tih struktura oslobođenju ovih država. To naravno, ne može biti izgovor, jer se apsolutno zalažem za to da se o svim zločinima i njihovim posljedicama mora javno i argumentovano govoriti. Međutim, u tom pristupu ne smijemo da upadnemo u zamku i da veličanstvenost oslobodilačkog pokrete i sve njegove zasluge tokom Drugog svjetskog rata svedemo na jedan kratki period nemilosrdnog i revolucionarnog obračuna sa ljudima koji su učestvovali u zločinima i koji su sarađivali sa okupatorom.

4. Šta za vas predstavlja istorijski revizionizam u Crnoj Gori i svijetu u godini proslavljanja 80 godina od pobjede nad fašizmom i nacizmom i zašto sve žrtve rata ne mogu da imaju grobna mjesta ako je izgrađeno groblje, površine 2.600 metara kvadratnih, za poginule njemačke vojnike iz Drugog svjetskog rata, čiji se posmrtni ostaci nalaze u Crnoj Gori, u krugu vojnog aerodroma Golubovci, shodno sporazumu Crne Gore i Njemačke iz 2011.godine?

Preispitivanje postojećih znanja je sastavni dio naučnog metoda u istoriografiji. To je naučni metod revizije znanja, u kome na osnovu novih ili do tada nepoznatih izvora, nudite neke nove interpretacije i zaključke. Međutim, kod nas se uglavnom govori o nenaučnom revizionizmu koji bez nekih novih dokaza i novih saznanja, pokušava na neanučnim postulatima redefinisati i reinterpretirati postojeće istorijske narative.

Što se tiče konkretnog pitanja, mislim da svaki čovjek zaslužuje grobno mjesto, i to je stvar etike i morala, a ne nekog ideološkog ili političkog svjetonadzora. Analogija sa njemačkim grobljem u Crnoj Gori nije dobra, jer se radi o jednoj tradiciji njemačkih oružanih snaga da sahranjuju vojnike na mjestima pogibije i to je naslijeđe njemačkih vojnih običaja. Treba praviti razliku između grobnog mjesta i memorijalizacije grobova. Tu postoji velika razlika! Pažljivo sam pratio svako obraćanje njemačkih zvaničnika na groblju njihovim vojnicima i nikada nisam čuo ni jednu riječ opravdanja za ono što su oni radili u Crnoj Gori. Naprotiv, njemački zvaničnici su svaki put više puta potencirali njihovu negativnu istorijsku ulogu i tragično nasljeđe nacističke Njemačke. Nisam siguran da oni koji traže obilježavanje grobnih mjesta saradnika okupatora i ratnih zločinaca, na isti način žele da se suoče sa posljedicama. Zbog toga mislim da je izvođenje analogija sa njemačkim vojnim grobljem i pokušaj manipulacije i revizionizma. Ponavljam, svaki čovjek zaslužuje grobno mjesto, ali treba praviti razliku između prava na grob i memoralizacije grobnog mjesta.

5. U Pljevljima je pokrenuta inicijativa da Dan oslobođenja bude datum oslobođenja od osmanske i austrougrske okupacije umjesto od Njemačke, pri čemu je mnogima sporno što je u pitanju vjerski praznik pravoslavnih hrišćana. Kako određujete/cijenite važnost oslobođenja jedne opštine, regije, države – kao proslavu ideologije jednog vremena ili kroz dužinu protoka godina kojim je dočekana sloboda, odnosno zašto antifašističke tekovine treba da imaju primat nad oslobođenjem od viševjekovnog ropstva i gotovo istog broja godina od austrougarskog ili švapskog, kako se u narodu govorilo?

Ta odluka je sporna, problematična i štetna u više aspekata. Prije svega to je neustavna odluka, jer u građanskoj i multikulturnoj državi kao što je Crna Gora ne možete nametati vjerski praznik kao zajednički datum svih građana u toj sredini. Konačno, to je potvrđeno i odlukama Ustavnog suda u slučaju proglašenja takozvane slave grada Herceg Novog, koja je kao neustavna stavljena van snage, a sličan slučaj se desio i u Nikšiću. Sa druge strane, radi se o jednom klasičnom istorijskom falsifikatu koji nema nikakvo uporište u činjenicama, niti u istini. Jednostavno, obična je laž i manipulacija tvrdnja da su Pljevlja 27. oktobra 1912. i 1918. oslobađana od bilo koga. Niti su ti datumi tačni, niti je tačan istorijski kontekst, niti činjenice koje su u tom slučaju koristili oni koji su predlagali taj datum. Zbog toga će u nekoj budućnosti upravo ovaj slučaj biti najbolja slika vremena u kome smo živjeli, “spomenik” svim pojedincima i organizacijama koji su brutalnom zloupotrebom prošlosti, izmišljanjem istorijskih činjenica urušavali tradicije suživota i zajedništva u Pljevljima. Tu tezu potvrđuje i karikaturalan izbor nekih ličnosti koje su oslikane na muralima u Pljevljima. Tako je mural u centralnoj gradskoj ulici dobio pukovnik Anđelković, čovijek koji je imao ključnu ulogu u ubistvu Kralja Srbije 1903. godine. Anđelković niti je učestvovao u borbama za oslobođenje Pljevalja, niti je tih borbi uopšte bilo, a njegova jedina veza sa Pljevljima je komanda nad Javorskom brigadom-vojnom jedinicom koja je u dogovoru sa crnogorskom vojskom i sporazumom koji su nekoliko mjeseci ranije dogovorile Vlade Crne Gore i Srbije, bila raspoređena na privremenu granicu koja je išla dolinom rijeke Ćehotine. Još apsurdnije izgleda ideja da mural dobije trgovac Omer-beg Bajrović, koji je ovu “čast” zaslužio zbog nenaučne i neutemeljene tvrdnje jednog kvazi-istoričara, da je Bajrović bio “pobornik srpske nacionalne ideje kod muslimana”. Tako su autori murala kao i u prethodnom, tako i u slučaju Bajrovića pokazali elementarno nepoznavanje istorijskih činjenica i istorijskog konteksta, ali isto tako i poslali jednu jasnu poruku: da jedan Bošnjak-musliman u Pljevljima može dobiti mural samo ako je “pobornik srpske nacionalne ideje kod muslimana”. Na žalost, ovi primjeri najslikovitije objašnjavaju njihov doživljaj suživota i uvažavanja.

Nemam nikakvu sumnju da će vrijeme pokazati besmislenost ovih pokušaja nenaučnog istorijskog revizionizma, i da će njihova djela i njihovi murali, ostati kao spomenik beščaća i biti opomena, nekim novim generacijama koji će istinski baštiniti tradicije suživota.

Odgovori Boža Jelovca

1. Odgovor: Bukovica je poslednjih decenija neiscrpna tema i kada god naši neprijatelji žele da podstaknu nemir u odnosima pravoslavnog i islamskog stanovništva, uvijek se poteže pitanje Bukovice. Naravno, u tom slučaju se ne razgovara sa činjenicama, već se isključivo koriste falsifikati. Zajednički neprijatelji pravoslavnih i pripadnika islamske zajednice, kroz forsiranje neistina u korist islamskog stanovništva, podstiču sukobe. Islamsko stanovništvo je na našim prostorima u manjini, a oni žele da sukobi traju, pa pomažu onima koji su slabiji. Nažalost, bez obzira na čijoj se strani nalaze oni koji nas zavađaju, oni su neprijatelji i pravoslavnih i pripadnika islamske zajednice. Nama je svima zajedno potreban mir.

Bukovica je jedan od najboljih primjera kako naši neprijatelji rade protiv mira i dobrobiti na ovim prostorima. Prema popisu koji je sproveden 1991. godine, u Bukovici je živjelo 888 stanovnika. Nažalost, tada nije izvršeno razvrstavanje stanovništva po nacionalnoj i vjerskoj pripadnosti, već je kasnije rečeno da taj posao nije završen usled nedostatka novčanih sredstava. U stvari, razvrstavanje nije urađeno jer je neko unaprijed odredio Bukovicu kao mjesto gdje će se pravoslavni Srbi okriviti za zločin.

Pritom, trebalo je sakriti podatak da je u tom momentu u Bukovici oko dvije trećine stanovništva bilo pravoslavno. Kao tadašnji stanovnik Bukovice, uz pomoć sjećanja više prijatelja i stanovnika, 2007. godine sam izvršio popis bukovičkog stanovništva i odgovorno tvrdim da je pravoslavno stanovništvo 1991. godine ubjedljivo bilo većinsko. To mogu da dokumentujem imenima tadašnjih stanovnika. Međutim, nekome je bio cilj da iskonstruiše o Bukovici neistinitu priču, da ona bude kamen spoticanja između pravoslavnih i pripadnika islamske zajednice.

Priče da je u Bukovici ubijeno šest osoba su neistinite. Ubijen je Džafer Đogo i za to ubistvo je osuđen Majoš Vrećo na zatvorsku kaznu od 12 godina. Govori se o progonu pripadnika islamske vjeroispovjesti, a niko ne pominje da je značajan broj Bukovičana islamske vjeroispovjesti uzeo oružje i otišao u rat u Bosnu i Hercegovinu. To su uradili i neki srodnici mojih školskih drugova.

Da se radilo o želji da se optuže pravoslavci za progone, vidi se i po činjenici da su u rano proljeće 1993. godine pripadnici muslimanskih formacija iz Goražda došli noću na teritoriju Bukovice i prisilili Bukovičane islamske vjeroispovjesti da pođu sa njima. To je odbio da uradi Zijo Hodžić sa suprugom i dvoje maloljetne djece. Tokom noći pobjegao je kod svojih komšija Srndovića, a nekoliko dana kasnije preselio se u Pljevlja. Do smrti je živio u Pljevljima i nije se usuđivao da ni poslije rata ode u Bosnu i Hercegovinu.

Mislim da se često sa cijelim stanovništvom u našem regionu poigravaju pripadnici stranih službi, odnosno velike sile kojima je interes da zavađaju male narode. Oni unaprijed planiraju te svađe, uz pomoć svojih igrača na terenu. Ne dozvoljavaju razgovor činjenicama, jer takav razgovor vodi pomirenju. Njihov je cilj da se predstavi kako je islamsko stanovništvo u Bukovici bilo većinsko 1991. godine, kao i da je to stanovništvo masovno ubijano i progonjeno. Nametanjem takvih „činjenica“ stvara se nemir, jer pravoslavci ne mogu da prihvate takve neistine.

2. Već sam rekao da strani faktor svuda igra veliku ulogu. SFR Jugoslaviju su razbili veliki svjetski moćnici uz pomoć onih koji su radili za njih. Na isti način je razbijena SR Jugoslavija. Uvijek se igralo na zavadama i podjelama. Demokratska partija socijalista i njen lider Milo Đukanović vladali su Crnom Gorom uz pomoć velikih svjetskih moćnika. U stvari, predstavnici starog režima ispunjavali su njihove želje. Uvijek smo imali podjele i svađe između različitih vjerskih i nacionalnih zajednica.

Kada su ipak bili poraženi, pokušali su da izazovu nered u Pljevljima. Želja im je bila da prikažu svjetskoj javnosti da u Pljevljima Srbi vrše teror nad drugim nacionalnim zajednicama. Njihovi aktivisti su pisali uvrjedljive grafite i to svi znamo.

3. Demokratizacija našeg društva je neophodna, a demokratizacije neće biti bez sagledavanja situacije u prošlosti. Otvaranje arhiva je potrebno da doznamo tačno šta se dešavalo. Pričamo o ubijanju u Srbiji, a mi u gradskom području Pljevalja imamo masovne grobnice gdje počivaju lica koja su ubijena bez suda i suđenja.

Pođimo na Stražicu, u Gradski park i na druge lokacije. Svuda su masovne grobnice koje niko ne smije da otvori i da sahrani zemne ostatke tih ljudi na pristojan način. Komunisti su počinili velike zločine, a namjera je mnogih da te pojedine ubice slavimo kao narodne heroje. Niko ne može zaustaviti procese koji će dovesti do razotkrivanja tih zločina.

4. Svuda u svijetu svaki čovjek ima pravo na grob. Mi i danas za groblje na Gukama, gdje počivaju austrougarski vojnici iz Prvog svjetskog rata, kažemo Švapsko groblje.

Do dolaska komunista Srbi su uvijek poštovali sopstvena groblja i grobove, ali čak i groblja svojih neprijatelja. Komunisti su po preuzimanju vlasti počeli da prekopavaju i uništavaju groblja. To su radili svuda, pa i u Pljevljima. Oni su prvi izmislili pravilo da nekome uzimaju pravo na grobno mjesto. Posebno su bili okrutni prema svojim političkim protivnicima. Njihovi politički nasljednici istrajavaju u tome, i to je strašno.

Kada neko traži da se protivnici komunista sahrane na pristojan način, kada se traži da se razotkriju zločini komunista i politički progoni, onda komunistički nasljednici često kažu da se radi o revizionizmu. Vrši se nova zloupotreba kako bi se prikrili zločini.

5. Kada govorimo o oslobođenju Pljevalja 1944. godine, onda se može slobodno reći da to oslobođenje nije bilo 20. novembra. Poslednji koji je vodio borbu sa njemačkim okupatorom u Pljevljima bila je Jugoslovenska vojska u Otadžbini, ili kako narod kaže – četnici.

Njemačke snage, zajedno sa muslimanskom milicijom, napustile su Pljevlja u periodu od 5. do 10. septembra 1944. godine. Njemci su nastavili da dolaze u Pljevlja, gdje se nalazila Druga pljevaljska brigada JVUO pod komandom Vasa Dragaša. Prva brigada, pod komandom Milutina Jelovca, 3. septembra koncentrisala se u Meljaku, a potom otišla u Hercegovinu kako bi omogućila oslobađanje istočne Hercegovine od ustaša i njemačke vojske. Načelnik štaba 1. brigade bio je Radoman Zuković, a komandanti bataljona Ivan Jelovac, Vojin Džogaz, Milovan Planić, Mišo Nenadić i profesor Josif Žic.

Kada se 12. septembra kralj Petar Karađorđević obratio i pozvao sve snage otpora da napadnu njemačke snage na svim mjestima gdje mogu, četnici u Pljevljima (2. brigada) napali su već 13. septembra njemačke vojnike koji su tog dana došli iz Prijepolja. Poginuo je jedan njemački oficir i nekoliko vojnika. To je bila poslednja borba sa njemačkim vojnicima u Pljevljima. U narednom periodu sukobili su se četnici i komunisti, a 20. ili čak 21. novembra komunisti su zauzeli Pljevlja. Ti datumi ne mogu biti dan oslobođenja, jer okupatora u Pljevljima nije bilo od 13. septembra 1944. godine.

Dan iz bratoubilačkog rata ne može biti dan koji se treba slaviti, posebno jer su tih novembarskih dana počinjeni mnogi zločini od strane komunista.

S druge strane, Pljevlja su 1912. i 1918. oslobođena 27. oktobra – od viševjekovne turske i trogodišnje austrougarske okupacije. Prilikom ulaska tih oslobodilaca nisu počinjeni zločini, već su pojedine razbojničke grupe razbijene. U pravom smislu riječi to je bilo oslobođenje.

Nažalost, ekstremisti tvrde da 27. oktobar, pošto je tog dana pravoslavni praznik Sveta Petka, ne može biti dan opštine. Mi ne smijemo da se povlačimo pred ekstremistima. Nažalost, nismo ništa naučili iz Drugog svjetskog rata. Kad kažem „mi“, mislim na pravoslavce i muslimane kojima je stalo da se čuvaju dobri međusobni odnosi i mir.
Tada je većina islamskog stanovništva u Bukovici i šire stala uz okupatora. Posebno su velike probleme činili oni koji su, uz Muniba Ćeba i druge vođe, stali uz ustaški pokret. To se na kraju završilo napadom četničkih jedinica u februaru 1943. godine na muslimansku miliciju i ustaške snage.
Poslije rata ispričana je priča da su četnici napali mirne i nedužne civile, a sakrivene su činjenice da su se na prostoru Bukovice i Boljanića nalazile vojne formacije pod okriljem okupatora, kao i da je centar muslimanske milicije bio na Metaljci, a ustaških grupa u Bukovici.
Sakriveno je i da su četničke vojne formacije, nakon uništenja muslimanske milicije i ustaških grupa, produžile na Neretvu da se bore sa komunistima i da nisu učestvovale u uništenju civilnog stanovništva.
Na muslimansko civilno stanovništvo krenule su grupe raznih pljačkaša, ali nikako regularne četničke snage. Mnogi iz tih grupa su poslije rata nosili partizanske spomenice, a brojni muslimani, iako su znali za njihova nedjela, sjedjeli su u komitetu Komunističke partije. Baš kao što su mnogi muslimani, nakon devedesetih, sjedjeli po štabovima DPS-a sa onima koji su im prijetili smrću.
Prema popisanim žrtvama u „Prilogu u krvi“, oko 560 civila je ubijeno u Bukovici u Drugom svjetskom ratu. U tim spiskovima su uvećane muslimanske žrtve, jer su mnoga lica koja su umrla od starosti, bolesti i gladi upisana kao žrtve koje su počinili četnici. Čak su upisana 42 imena pripadnika muslimanske ili okupatorske milicije. Komunistima je bilo cilj da poslije rata što više ocrne četnike, a muslimani su prihvatili da budu dio te priče, baš kao što su pristajali da budu sa pripadnicima DPS-a protiv onih pravoslavaca koji nisu željeli da se odreknu svog srpskog porijekla.
Znači, nismo ništa naučili iz prošlosti. Umjesto da iskreno sagledamo situaciju i da, prije priče o 1943. godini, vidimo šta su radili pripadnici ustaških grupa u Bukovici tokom 1941. i 1942. godine, mi se odmah hvatamo za 1943. Moramo pravilno rasuđivati da bismo došli do trajnog i valjanog mira, odnosno da ne bismo stalno ponavljali iste greške. Posebno smo obavezni da se suprostavimo ekstremistima. Kad kažem ekstremistima mislim na ona lica kojima smeta nečija zastava, grb, vjersko obilježje, vjerski objekti, vjerska ili nacionalna opredjeljenost. Po mom sudu oni koji ne mogu da prihvate postajanje drugih nacionalnih ili vjerskih grupa u svom okruženju su ekstremisti. Lično mi je 2010. godine jedan policajac u Pljevljima rekao da mu srpska trobojka na Srpskom kulturnom centru „Patrijarh Varnava“ bode oči. Mislim da se radi o lošem čovjeku i jako velikom ekstremisti, koji je možda još uvjek u redovima policije.

V.M.

tekst objavljen u PV novinama