O Bobovskoj buni - akademik Slavenko Terzić

BOBOVSKA BUNA 1875. GODINE
(povodom stopedesete godišnjice)

Bobovo, 27. jula 2025.

Ustanički pokret srpskog naroda 1875. godine na desnoj strani reke Tare, u Potarju, često nazivan i Bobovskom bunom, obuhvatao je niz nedovoljno koordinisanih ustaničkih akcija od Prošćenja preko Barica, Krupica, Vaškova, Prenćana – pa sve do Bobova, Slatine, Ograđenice i Višnjice. Žestoki obračuni ustaničkih grupa sa turskom redovnom vojskom (nizamom), i neredovnim lokalnim grupacijama (bašibozukom), koji su trajali od kraja jula do u kasnu jesen 1875. su naročito žestoki u Bobovu i okolini. Ustanike su predvodili Spasoje Jović, pop Novak Starčević, Milovan Stanković, Mitar Robović, Filip Vojinović, Filip Jelovac, Marko Tanjević, Šćepan Božović, Marko Pupović i drugi. Ustanički pokret u Bobovu i drugim pljevaljskim selima, kao i u Babinama i u okolnim selima bio je deo širokog srpskog oslobodilačkog pokreta započet tzv. Nevesinjskom puškom jula 1875. godine. Delovao je praktično od Neretve pa do desne obale Lima.
Pokret u Potarju i Polimlju bio je deo šireg srpskog strategijskog plana: da se uspostavi veza između Srbije i Crne Gore, razvuče prostor akcija turske vojske a time i Bosna i Hercegovina izoluju od glavnine teritorija Osmanskog carstva. Za turske stratege bilo je izuzetno važno sačuvati kontrolu nad tzv. „bosanskom džadom“ odnosno nad „taslidžanskim putem“ – kako stoji u jednom dokumentu. Ustaničke vođe su bile slabo upućene u šire političke i vojne prilike na Balkanu i Evropi. Oni su jedino jasno videli loše ekonomske prilike, nesnosni poreski sistem i brojne zloupotrebe vlasti lokalnih aga i begova.
Osmansko carstvo je 1875. godine bilo u teškoj finansijskoj situaciji: za proteklih dvadeset godina uzelo je 14 stranih zajmova. Ukupan spoljni dug iznosio je više od pet milijadi franaka i bio je sedam puta veći od godišnjeg državnog budžeta. Finansijske nevolje i sveopšta anarhija su bile početak kraja Turske, ali je njena armija bila znatno opremljenija u odnosu na prvu polovinu i sredinu 19. veka: centralizovano je komandovanje redovnom vojskom (nizamom), regrutacija je proširena i na neturske muslimane (Arape, Kurde, Albance, bosanskohercegovačke muslimane), vojska je bila naoružana dobrim delom novim, modernijim tipovima pušaka (Martini–Henry, Winchester). Zvanična Rusija pa i zvanična Srbija su bile protiv otvaranja jedne velike krize. Crnogorski knez Nikola je računao da se proširi na zapadu na Hercegovinu i na istoku do Lima. Međutim, Krunsko veće u Beču je krajem januara 1875. godine zaključilo „da se ne sme rizikovati neutralan stav prema ustanku u Bosni i Hercegovini jer bi on završio stvaranjem jedne jake srpske države na granici monarhije“.

Srpskim oslobodilačkim pokretom tih godina rukovodilo se iz dva centra – Beograda i sa Cetinja. Većina vođa i organizatora ustaničkog pokreta iz pljevaljskog kraja nalazio se u Užicu – kao što su Marinko Leovac, Vuk Jolović, Ninko Koldžija, Ivan Krćanin, Sredoje Marković-Ćuzo i drugi. S druge strane, knez Nikola Petrović je i preko svojih ljudi nastojao da ostvari uticaj u srpskom ustaničkom pokretu na desnoj strani Tare. Još u martu 1875. godine, dakle nekoliko meseci pre ustanka, knez Nikola je zaključio da događaje treba pažljivo pratiti, i „u pogodnom trenutku stvar ustanka uzeti u svoje ruke“. Krajem juna u Jezera je poslao Jola Piletića a u Dobrilovinu Vukašina Božovića sa zadatkom da se približe Tari i organizuju „četice“ koje bi napadale muslimanska sela i tursku vojsku. Serdaru Piletiću je dat nalog „da s Joksimom Kneževićem, Živkom Šibalijom i Lazarom Boškovićem dignu bunu na desnoj obali Tare koliko dublje uzmognu“.
Sa početkom ustaničkih akcija sa Cetinja se zahtevalo da se Šaranci i Jezerci (još uvek izvan Crne Gore) pridruže ustanicima i opkole Pljevlja, a već 11. avgusta Jolu Piletiću (koji je boravio u Jezerima) i Novici Ceroviću dat je nalog „da odmah zauzmu Pljevlje“. Preporučivala se opreznost u planiranju ali ukoliko bi se doznalo da je vojvoda Žarko Lješević iz pravca Užica prešao na tursku teritoriju „napad na Pljevlja trebalo je odmah izvesti i po cijenu većih žrtava i produžiti osvajanje sve do Lima“. Šaranci i Jezerci su od 1862, a u duhu turskih reformi iz 1856. godine imali u pljevaljskom medžlisu tri predstavnika: saznajemo da je krajem 1874. godine jedan od njih bio Milovan Badnjar a drugi sinovac vojvode Tripka Džakovića. Jezera i Šaranci su za Turke bili važni kao „istureni mostobran za borbu protiv Crne Gore“ i radi održavanja bezbednosti na putu Pljevlja–Nikšić. Za službu u čuvanju bezbednosti u ovom oblastima kako beleži austrougarski civilni komesar u Pljevljima Teodor Ipen oni su dobijali 30 hiljada pjastri i deset hiljada oka žita godišnje.
Snažan ustanički pokret između Tare i Lima trajao je najmanje nekoliko meseci – od kraja jula do kraja oktobra 1875. godine. Sastavni deo toga jedinstvenog pokreta su i tzv. Bobovska i tzv. Babinska buna. Već sredinom jula nekoliko ustaničkih četa podpomognute Jezercima i Šarancima krstare pljevaljskim krajem stupajući u manje sukobe sa turskom vojskom i bašibozukom. Ustaničke snage se sve više koncentrišu na teže pristupačne predele Ograđenice, Meštrevca, Slatine i okolnih sela. Na ovim prostorima Turci su ojačali svoje posade sa nekoliko turskih utvrđenja, na Meštrevcu su se nalazila „tri čardaka puna nizama“, dok je u Bobovu logorovalo „nekoliko nizamskih tabora“. Jedan autor tvrdi da su Turci u Bobovu ulogorili jedan bataljon redife i dve čete nizama, navodi se da su turske snage bile stacionirane u karaulama na Prijekom Dolu i iznad Donje Stubice. Najviše ustanika poginulo je u borbi sa Turcima na Prijekom Dolu. Prirodno je da se ustanički pokret javlja na planinskoj visoravni od Prošćenja do Bobova jer su ta sela naseljena skoro isključivo pravoslavnim Srbima. Pitomiji predeli od Vraneša, preko Maoča, Varina, Mijakovića do Potpeća i Odžaka naseljeni su bili u ogromnoj većini Srbima koji su primili islam (Kaljići, Micanovići, Rapovići, Đurđevići i drugi). Među vodećim ljudima i u Beogradu i na Cetinju bilo je ideja o privlačenju domaćih muslimana za zajedničku borbu protiv Turaka – ali je takva istorijska prilika propuštena jer su se oni poistovetili sa osmanskom državnom idejom.
Ustaničke snage su 1875. godine postepeno jačale pa je na Ograđenici krajem avgusta bilo oko 300 do 400 ustanika. Iz pravca Pljevalja na ustanike su 23. avgusta krenule dve čete turske vojske na čelu sa majorom (bimbašom) Mahmudom Bajrovićem i Mehmed-begom Selmanovićem. Bobovo je inače čitavo (osim Slatine i Ograđenice) dugo vremena kao i ceo Drobnjak bilo u posedu paša Selmanovića. Posle kraće borbe turske snage su se povukle. U pomoć preostalim Turcima iz Pljevalja je krenula jedna četa nizama sa kapetanom Hasan-begom noseći hranu i šest tovara municije. U jednom klancu u Kakmužima ustaničke snage predvođene Milovanom Stankovićem, Mitrom Robovićem, Filipom Vojinovićem, Živkom Kušljevićem su potpuno razbile nizamsku četu koja se razbežala prema Pljevljima ostavivši svu hranu i municiju. Ovom akcijom je u veliku opasnost bile dovedene preostale turske snage u Bobovu. Komanda u Pljevljima je tražila da joj se hitno uputi pojačanje od najmanje dva bataljona vojske i 50 hiljada groša za hranu. Sredinom septembra iste godine turske snage su ponovo krenule na Bobovo pod komandom bimbaše (majora) Salih-age, ali su doživele potpuni neuspeh. Prema beleškama Bogdana Memedovića ustanici su uspeli da posle višednevnih borbi očiste prostor od nizama skoro do samih Pljevalja, „pa su njihove čete iz logora na Ograđenici, po potrebi, djelovale na sve strane, dopirući do Pribojske Banje i do Gacka u Hercegovini“. Ustanici su delovali i u pravcu Foče.
Bobovo je sa okolnim selima tokom avgusta 1875. godine preraslo u „jako ustaničko središte“. Ustanici su se povezali sa ustanicima iz Babina: prekinuli su telegrafsku vezu između Pljevalja i Prijepolja, razrušili han na Jabuci i zapalili han na Trlici i karaulu u Poblaću. Krajem septembra ustaničke snage su se približavale Pljevljima. Javljalo se da su Pljevlja opkoljena od ustanika. U jednom izveštaju stoji da su „ustanici popalili nekoliko muslimanskih sela i zaplenili šest stotina ovaca i goveda i oterali u svoj logor u Ljubišnju“. Popaljeno je mnogo i srpskih pravoslavnih i muslimanskih kuća. Vojvoda Žarko Lješević, vođa ustaničkih četovođa u Užicu je nakon vesti o ovom akcijama ustanika je zajedno sa pomenutim pljevaljskim ustaničkim vođama u Užicu, planirao prodor prema Pljevljima. Međutim, ni iz Srbije ni iz Crne Gore nije bilo snažnije pomoći ustaničkim akcijama na ovom području tako da su se ustaničke snage suočile sa jakim turskim redovnim i neredovnim snagama.
Videći ustaničku snagu i njihove planove Turci su preduzeli mere da okupe jače snage u Pljevljima dovodeći deo snaga iz Nove Varoši i sa prostora oko Prijepolja i Pljevalja. Brojne bašibozučke grupacije okupio je muftija Vehbija Šemsikadić. Frontalni napad redovne turske vojske krenuo je pod komandom brigadnog generala Fuad-paše i pukovnika Salih-bega. Glavni udar je bio usmeren u pravcu Prenćana i Lever Tare, desno krilo se kretalo preko Kruševa i napadalo ustanike u Meljaku, Bobovu i Ograđenici, a levo krilo činili su kolašinski Turci i bašibozuk iz Donjeg Kolašina, koji su udarali na Prošćenje.
„Turci sa velikim odredima – piše Vukoman Šalipurović – uz nečuveno nasilje počeše pretresati sela na desnoj obali Tare a naročito sela oko Kraljeve Gore i Ljubišnje“. Uprkos jakog otpora ustanika, narod je bio prinuđen da sa stokom beži preko Tare – tako da skoro sva sela ostaše pusta. Naročito žestok otpor dala je ustanička četa u Višnjici na čelu sa Filipom Vojinovićem i Milovanom Stankovićem. U žestokoj borbi poginulo je 14 ustanika i obojica četovođa. Njihove glave su odnete u Pljevlja. Višnjica je razorena, zgrade popaljene, imovina opljačkana, pobijeno svo stanovništvo koje je Turcima dospelo u ruke. Ista sudbina zadesila je i mnoga ostala sela. Preostali Vojinovići su se iselili u Prenćane odnosno Dovolju i Selac“. Žestoka borba između ustanika i Turaka vođena je i na Prenćanima 24. i 25. oktobra 1875. godine kada je štiteći prenćanski most pored mnogih drugih poginuo i vojvoda Tripko Džaković.
Ruski konzul u Sarajevu A. N. Kudrjavcev obavestio je ambasadora u Carigradu generala Ignjatijeva o snažnom muslimanskom fanatizmu u oblastima koje su zahvaćene borbama. U izveštaju iz Sarajeva od 10. decembra 1875. godine pored ostalog piše: „U Taslidži dvadeset hrišćanskih glava još uvek ukrašavaju ogradu jedne od džamija“. Konzul izveštava da su spaljeni i opljačkani manastiri Dobrun, Dovolja, Sveti Arhanđel Mihailo u Tari, manastir u Seljanima, razrušen je i opljačkan manastir Banja kod Priboja. Kudrjavcev izričito kaže: „na reci Tari obnovljeni manastir Dovolja je spaljen i opljačkan“. Andrija Jovićević beleži da su Turci zapalili Dovolju obnovljenu 1874. godine „da bi se osvetili ustanicima što su zapalili džamiju u Đurđevića Tari“.
Ustanički pokret 1875. godine i ratovi koji su potom usledili nisu doveli do srpskog oslobođenja i ujedinjenja što im je bio osnovni cilj. Ali činjenica da smo se mi danas okupili na ovome mestu govori da njihova borba i njihove žrtve nisu bile uzaludne. Jer, oni su imali ideju i u nju su snažno verovali.